विश्व वातावरण दिवस : नेपालमा वातावरणीय प्रभाव

आज जुन ५ तारिख । अर्थात् विश्व वातावरण दिवस । हरेक वर्ष जुन ५ मा विश्ववातावरण दिवस मनाइँदै आएको छ। विश्वभरि वातावरण संरक्षण र जागरूकता अभिवृद्धि गर्न मनाइने यो प्रमुख अन्तरराष्ट्रिय दिवस हो। संयुक्त राष्ट्रसंघद्वारा १९७४ मा शुरू गरिएको यो दिवस आज व्यापक आन्दोलनको रूपमा परिणत भइसकेको छ। जसले लाखौं मानिसलाई वातावरणीय समस्याबारे जागरूक बनाउने काम गरिरहेको छ।

नेपालजस्तो जैविक विविधता र प्राकृतिक सम्पदाले भरिपूर्ण मुलुकमा पनि वातावरणीय समस्या बढ्दै गएका छन्।   नेपाल हिमालय पर्वत श्रृंखलामा अवस्थित एक सुन्दर देश हो । नेपाल जैविक विविधताले भरिपूर्ण छ। यहाँको भूगोल, जलवायु र पारिस्थित विविध र समृद्ध छन्। तर, तीव्र शहरीकरण, जलवायु परिवर्तन, र प्रदूषणका कारण नेपालको वातावरणीय परिवेशमा ठूलो प्रभाव परेको छ।

नेपाल जैविक विविधताका दृष्टिले विश्वका धनी मुलुकहरूमध्ये एक हो। नेपालमा ८,००० भन्दा बढी प्रजातिका फूल फुल्ने बिरुवा, ८५० प्रजातिका चराचुरुंगी, १८१ प्रजातिका स्तनधारी जनावर र ६५० भन्दा बढी प्रजातिका पुतली पाइन्छन्। यस जैविक विविधता संरक्षणको निम्ति विभिन्न राष्ट्रिय निकुञ्ज, संरक्षित क्षेत्र र जैविक मार्ग स्थापना गरिएको छ।

नेपाल जलवायु परिवर्तनको प्रत्यक्ष प्रभावमा परेको मुलुक हो। हिमाल पग्लिनु, नदीमा बाढी आउनु र अनियमित मौसमी परिघटनाले कृषिमा असर पु¥याएको छ। विशेष गरी हिमालय क्षेत्रका हिमनदी पग्लिएर साना–ठूला बाढी आउने जोखिम बढेको छ। यसले जनजीवन र कृषि उत्पादनमा गम्भीर असर पु¥याएको छ। हिमालय क्षेत्रका हिमनदी पग्लिँदै गर्दा जलस्रोतमा ठूलो परिवर्तन आएको छ। विशेषगरी, हिमनदी पग्लिएर आउने बाढी, जसलाई ग्लेशियर लेक आउटबर्स्ट फ्लड भनिन्छ, यसको जोखिम निकै बढेको छ। यसले नदीनाला र कृषि भूमिमा क्षति पुर्याएको छ।

जलवायु परिवर्तनका कारण वर्षा प्रणालीमा पनि अनियमितता आएको छ। बेमौसमी वर्षा, सुख्खा र बाढीले कृषि प्रणालीमा गम्भीर असर पु¥याएको छ। यसले खाद्य सुरक्षामा पनि प्रतिकूल प्रभाव पारेको छ।

नेपालको कुल क्षेत्रफलको लगभग ४० प्रतिशत भूभाग वनले ढाकेको छ। तर, मानव अतिक्रमण, अवैध कटानी, र कृषि विस्तारका कारण वन विनाश भइरहेको छ। वनको विनाशले जैविक विविधता र स्थानीय पारिस्थितिक प्रणालीलाई गम्भीर क्षति पु¥याएको छ। यस समस्यालाई समाधान गर्न वन पुर्नस्थापना, सामुदायिक वन व्यवस्थापन, र अवैध कटानी रोकथामका उपाय अपनाउनुपर्छ। नेपाल भूकम्पीय क्षेत्र भएकोले यहाँ भूकम्प, भू–क्षय, बाढी र पहिरो जस्ता प्राकृतिक विपद्को जोखिम सदैव रहन्छ। यी विपद्को प्रभावले मानवीय क्षति मात्र होइन, वातावरणीय असन्तुलन पनि ल्याउँछ। विशेष गरी पहाडी क्षेत्रहरूमा भूक्षय र पहिरोले वनस्पति विनाश र माटोको ह्रास गराउँछ।

शहरी क्षेत्रमा प्रदूषण र फोहोर व्यवस्थापन ठूलो चुनौती बनेको छ। काठमाडौं उपत्यकामा हावा प्रदूषणको स्तर खतरनाक रूपमा बढेको छ। यो स्वास्थ्य समस्याका साथै वातावरणीय असन्तुलनको मुख्य कारण बनेको छ। फोहोर व्यवस्थापन प्रणालीलाई सुधार गर्दै, पुनःप्रयोग र पुनर्चक्रणलाई प्रोत्साहन गर्न आवश्यक छ। नेपालका शहर, विशेष गरी काठमाडौं उपत्यका, जल प्रदूषणको समस्याबाट ग्रस्त छन्। नदीमा औद्योगिक र घरेलु फोहोर मिसिनु, ढल व्यवस्थापनको अभावले जलस्रोत प्रदूषित भएका छन्। काठमाडौं उपत्यकाको वायु प्रदूषण पनि एउटा ठूलो समस्या हो, जसले जनस्वास्थ्यमा गम्भीर असर पुर्याएको छ।

समाधान र सम्भावना

नेपालमा वातावरणीय समस्या समाधान गर्न विभिन्न प्रयास भइरहेको छ। सामुदायिक वन व्यवस्थापन, वन पुर्नस्थापना कार्यक्रम र जैविक विविधता संरक्षणका प्रयास उल्लेखनीय छन्। यद्यपि, अझै पनि प्रभावकारी कार्यान्वयन र नीति समन्वयको आवश्यकता छ। स्थानीय समुदायलाई वातावरण संरक्षणमा सक्रिय रूपमा सहभागी गराउनु आवश्यक छ। सामुदायिक वन व्यवस्थापन कार्यक्रमले स्थानीयस्तरमा सफल परिणाम देखाएका छन्। वातावरणीय संरक्षणका लागि प्रभावकारी नीति निर्माण र कार्यान्वयनमा जोड दिनुपर्छ। साथै, अन्तरराष्ट्रिय सहयोग र साझेदारीले पनि महत्वपूर्ण भूमिका खेल्न सक्छ।

वातावरणीय शिक्षा र जनचेतना अभिवृद्धि कार्यक्रमले दीर्घकालीन सुधार ल्याउन सक्छ। विद्यालय र विश्वविद्यालय स्तरमा वातावरणीय शिक्षा अनिवार्य बनाउनुपर्छ। विश्व वातावरण दिवसको अवसरमा, नेपालले आफ्नो जैविक विविधता र प्राकृतिक सम्पदालाई संरक्षण गर्न विशेष ध्यान दिनुपर्छ। जलवायु परिवर्तन, वनविनास र प्रदूषणका समस्यालाई समाधान गर्न ठोस कदम चाल्नुपर्छ।

यस दिवसले हामी सबैलाई वातावरणीय समस्याको समाधानका लागि एक जुट भएर काम गर्न प्रेरित गर्नेछ, जसले भविष्यका पुस्ताका लागि स्वच्छ र हरियाली वातावरण सुनिश्चित गर्न सक्छ। विश्व वातावरण दिवसको अवसरमा, नेपालका नागरिक र सरकारलाई वातावरण संरक्षणमा विशेष ध्यान दिनुपर्छ। जैविक विविधताको संरक्षण, जलवायु परिवर्तनको सामना, वन संरक्षण, र प्रदूषण नियन्त्रणका लागि ठोस कदम चाल्नुपर्छ। यसो गर्न सकेमा मात्र हामी भविष्यका पुस्ताका लागि स्वच्छ र हरियाली वातावरण प्रदान गर्न सक्छौं।